Friday 24 August 2012

Hanya berkongsi sebagai catatan dan pesanan ilmu..


1/ poma sira ngawruhana, éling-éling manungsaning Hyang Widhi, kang samya kang ngudi tuwuh, sedaya nora béda, tuwuh iku apan kathah liripun, ana cukul ing sesawah, ana cukul ing mas pici
s.

bersungguh-aungguhlah untuk kau ketahui, sadarlah bahwa manusia milik Tuhan, juga semua yang tumbuh berkembang, semua tidak berbeda, sesuatu yang tumbuh berkembang itu banyak bentuknya, ada yang tumbuh di persawahan, ada yang berkembang dari uang emas.

/2/ ana cukul ing derajat, atenapi cukul ingkang kasektin, myang cukul ing bongsa luhur, ingkang satunggal-tunggal, awiwita nora sangking nalar busuk, undhaking ing saban – saban, amarga sangking berbudi.

ada yang tumbuh dalam kepangkatan, tidak terkecuali tumbuh dalam hal kesaktian, serta tumbuh sebagai golongan orang luhur, yang satu lagi, mulailah dengan tidak membiarkan kebodohan, perkembangan yang setiap waktu (terjadi), karena dari sifat murah hati.

/3/ kathah lelepéyan ira, utamané wuruking mata kuping, rahina wengi kadulu, datan sah kapiyarsa, gunging urip sedaya pan amrih ontung, untungé wong anéng donya, malah ta ginawa mati.

banyak kelalaianmu, terutama pelajaran bagi mata dan telinga, siang malam yang dilihat, adalah yang tidak sah, seluruh manusia semua menginginkan untung, keberuntungan orang di dunia, bahkan dibawa mati.

/4/ néng donya tanpa cilaka, néng ngakérat lestari kadya nguni, apa sapratingkahipun, sayekti nora béda, malah-malah yén ing gesang during migruh, wewalesing nalar mulya,ngakérat pesthi (17)pinanggih.

di dunia tanpa celaka, di akherat lestari seperti dulu, apa pun yang dilakukan, benar-benar tidak berbeda, bahkan apabila ketika masih hidup belum meninggalkan kewajiban, balasannya kemulyaan pikiran, pasti bertemu di akhirat.

/5/ myang saturun-turun tedhak, anglabeti sangking penggawé becik, yén cubluk ing uripipun, amesthi tur cilaka, néng ngakérat melarat kebacut-bacut, cures ponang turun tedhak, ajember awor lan najis.

dan seluruh keturunannya, mendapat kebahagiaan juga karena perbuatan baik tersebut, apabila bodoh dalam kehidupannya, pasti celaka, di akherat sengsara terlunta-lunta, para keturunannya benar-benar habis (sangat menderita), sangat kotor bercampur dengan najis.

/6/ ndah ojat saisining rat, sastra kidung perlambang miwah mingsil, aja pepéka ing ratu,rumegsa ing nalar mulya, endi lire ingkang anjodheri laku, kang ngasoraken cilaka, ambubrah ing nalar becik.

menjadi pembicaraan seisi dunia, pengetahuan dari kidung perlambang serta nasihat, jangan sembrono terhadap raja, jagalah dengan akal mulia, manakah sesungguhnya yang menganggu perjalanan, yang mengalahkan celaka, yang menghancurkan akal baik.

/7/ tuwa anom éstri lanang, gedhé cilik sudagar miwah tani, nadyan ingkang bongsa luhur, yén ngambah bebotoha, ngadu-adu rérékan apus ing apus, kurang gawéné wong gesang, dadi karem ing bilahi.

tua- muda, pria-wanita, besar-kecil, pedagang serta petani, walupun dari golongan orang luhur, namun bila terlibat perjudian, dalam aduan tipu muslihat, bagi orang hidup itu kurang kerjaan, menjadi tenggelam dalam kesengsaran.

/8/ wus pesthi ing alam donya, sajeg urip tuman dadi gegingsir, yén wus tuman anelutuh, mungguh wong lara awak, nora kena tinambanan saya ngrutuh, goroh cilakané muyab, lumuh seka lir ing kardi.

sudah pasti di dunia, selama hidup ketagihan tidak berubah, apabila sudah ketagihan maka keterusan, ibarat orang yang sedang sakit, tidak dapat diobati justru semakin menjadi-jadi, bohong celakanya kemudian, enggan terhadap semua pekerjaan.

/9/ lumuh saka liring sukma, lawan lumuh penggawé sangking gusti, lumuh mikir somah sunu, lumuh tani nyudagar, lumuh lumrah tata kramaning wong ngurus, tan kena angambah praja, néng désa dadi waweri.

enggan terhadap Tuhan, serta enggan terhadap pekerjaan dari atasan (pimpinan), enggan memikirkan anak istri, enggan bertani dan berdagang, enggan melaksanakan tatakrama yang lumrah terhadap orangorang berperilaku baik, (orang tersebut) tidak boleh menapakkan kaki di kerajaan, di desa menjadi perusuh.

/10/ kena wilalat ing jagat, wus pinesthi tan kena awor jalmi, ngakena mari tan tuhu, manungsa papesotan (18), léwér sembér anduwéni wirang wedhus, kekéwan kena dén ajar, botoh nora kena mari.

terkena pengaruh negative dunia, sudah pasti tidak boleh berbaur dengan manusia, mengaku sudah berhenti namun sebenarnya tidak, manusia atau setan yang sangat kacau, kambing pun memiliki perasaan malu, hewan dapat diajari, penjudi tidak dapat berhenti.

/11/ marine sangking panggobal, mlocot cancut sinarang ing sasami, jajedhegé ngapus-apus, wus kepatén pasaban, dheradhasan kapipit adiling ratu, yén agarab harta suwang, sekala akumat malih.

berhenti dari pekerjaan itu, ibarat kulit tersayat segera dijauhi teman-temannya, berbohong tidak bisa apa-apa lagi, tidak memiliki tempat berinteraksi, dan lagi telah tersudut oleh pengadilan raja, bila mendapat uang, langsung kambuh kembali.

/12/ tobating batoh keparat, ngaku mari yén durung pendhak warsi, sayekti aja ginunggung, lawan ananing jagat, kuna mula yén bebatoh luput-luput, kang nyina ing solah nétya, kaliwat tal amor jalmi.

tobatnya penjudi busuk, mengaku telah berhenti jika belum satu tahun, sungguh jangan dihitung, dengan keberadaan dunia, pada zaman dahulu jika berjudi bisa-bisa terhina, dengan raut muka, sangat dijauhi manusia.

/13/ malih margining cilaka, yén wong urip/é/ nyenyekrok amadati, gegulang mangan naptyan, iku bubrah kang tata, raga rusak bencirih ing karya ngepluk, bolnya kinarya kasukan, umur ira mendap-mendip.

lagi penyebab celaka, yaitu apabila seseorang hidupnya untuk menghisap candu, senang memakan candu yang belum dimasak, itu merusak aturan, badan rusak mudah terkena penyakit, malas bekerja, hanya dibuat bersenang-senang, umurmu tinggal sebentar lagi.

/14/ yén koncat taklir wong payah, petagiyan conto sebarang kardi, riyak umbel dadi mungsuh, Allahnya derodosan, prembah-prembéh ngising papedhotan usus, dalinding awor lane rah, yékti aji tai anjing.

jika kehilangan nyawa seperti orang yang menderita, pengambilan kembali segala pekerjaan, dahak, ingus menjadi musuh, Allah mengejar dosa-dosanya, buang air besar kesakitan hampir menangis, ususnya terputus, tanda-tandanya bercampur darah, sungguh masih berharga kotoran anjing.

/15/ kari animpal kéwala, nora kenan dén ukumi wong urip, yén wus nyerat masang angkuh, kaya wong dhéwé lanang, pengrasané sapa sira sapa ingsun, aku wong guna istiyar, wruh rasané luwih-luwih.

tinggal membuang saja, tidak bisa dihukum oleh manusia, apabila telah menghisap candu kemudian berbuat angkuh, seperti laki-laki sendiri, yang dipirkan adalah siapa diri mu siapa diriku, saya adalah orang yang telah mengusahakan berbagai macam kebisaan, tahu rasanya hal-hal yang istimewa.

/16/ umuk ngupaya wang gangsar, sugih sanak lan wong saba bengi, (19) pengrasa tan ana ratu, Hyang Allah Rasulolah, mung dhéwéké kang jumeneng bérak basu, iku sarta lir wong édan, tangané pating guriming.

memperlihatkan kemudahan dalam berusaha mencari uang, banyak saudara dan orang yang senang keluar malam, perasaannya merasa bahwa tidak ada raja, Allah dan Rasulullah, hanya dirinyalah yang berdiri sebagai kotoran anjing, itu seperti orang gila, tangannya ke sana ke mari.

/17/ dhidhis sarya salusuran, bliyar bliyur napasé menggrak-menggrik, jelajor jégang atimpuh, yén sampun mendem niba, dén grijaga déning gajah wolung puluh, éca kepati anéndra, wus lali lamun wong urip.

duduk santai tidak beraturan, lemah nafasnya tersengal-sengal, lemah nafasnya tersengal-sengal, duduk selonjor mengangkat kaki bertimpuh, bila telah mabuk langsung jatuh, merasa dijaga gajah sebanyak delapan puluh ekor, tidur enak seperti orang mati, sudah lupa bahwa sedang menjadi di manusia.

/18/ iku penggawé cilaka, iku nistha kekompra gembring baring, nora kalap kayanipun, mung mendem patagiyan, sajeg jumleg nora kedunungan patut, datan angsal pangawula, nora tepung ing sasami.

itu perbuatan yang mencelakakan, itu hal yang nista, ceroboh, setengah gila, tidak ada gunanya, hanya mabuk ketagihan, selamanya tidak memiliki kepatutan, tidak mendapat pengabdian, tidak kenal sesama.

/19/ sinarang déning kaka/n/dang, sagunging wong samya ngipat-ipati, ajember ngethuh tur kepluk, jero ing ngadhem panas, jrih ing karya wedi alelungan nglurug, kantar ngaus sampun lepas, katanggor awrat kapesing.

disingkiri sanak saudara, semua orang menyumpah serapahi, kotor, ceroboh, lagi pula malas, merasa dalam suasana panas dingin, takut terhadap pekerjaan, takut penempuh perjalanan jauh, perasaannya telah mumpuni, namun demikian mendapat kendala buang air besar.

/20/ yén tuwuk panyekrok ira, pangisingé saejam wurung uwis, mokrang dangu prengat-prengut, nadyan ginebugan, tinabokan binada sayekti tutut, nglakoni pretahing bérak, dhedhel mengkelang (20) tan mijil.

bila telah makan kenyang, buang air besarnya satu jam belum selesai, berjongkok lama dengan muka masam, walaupun dipukuli, ditempeleng, diikat sungguh tetap menurut, saat ingin buang air besar, sembelit, keras, tidak keluar.

/21/ andadra angombra-ombra, apanas kéh ingkang samya kemelip, lawan kéwan- /kéwan/ sanésipun, manungsa pan sinungan, nampik milih istiyar saurung kuntung, aja kongsi kaya kéwan, wruhnya sawusé pinanggih.

semakin menjadi-jadi, di antara sejumlah makhluk hidup, dan hewan-hewan lainnya, manusia diberi hak, untuk menolak, memilih, berusaha sebelum datang keberuntungan, jangan sampai seperti hewan, yang baru tahu setelah mengalami.

/22/ yén tan énget sakan paran, nora kétung gesang wekasan pati, datan welas mring nak putu, satemah sia-sia, yékti nora ngemungaken raganipun, datan kena sinelakan, tedhak turun anglabeti.

apabila tidak menyadari asal mula dan tujuan hidup, tidak memperhitungkan bahwa hidup berakhir dengan kematian, tidak kasihan terhadap anak cucu, yang mengalami penderitaan, sungguh tidak hanya badan pribadi (yang menderita), yang tidak dapat dielakkan, keturunannya pun ikut terpengaruh.

/23/ angluwihi sia-sia, nganiaya marang kang kari-kari, sadéné mring jasatipun, rusak tanpa karana, awiwitan marga sangking nalar busuk, memadati lawan bangsat, katula katali-tali.

lebih dari menderita, menganiaya pada keturunannya yang kemudian, alasan jasatnya, rusak tanpa sebab, bermula karena nalar yang bodoh, menghisap candu bersama (teman) bangsat, (akhirnya) sengsara terlunta-lunta.

/24/ nelutuh jembering jagat, donya kerat anéng sasoring jenis, krerana manungsa iku, sinilih ing datolah, misah ngumpul kalawan sipat rong puluh, yén salah luwih cilaka, yén mulya luwih kakasih.

jorok, mengotori dunia, di dunia akherat berada di bawah sesame, sebenarnya manusia itu, dipinjami oleh Dzatullah, yang terpisah dan sekaligus menyatu dengan keduapuluh sifat, jika melakukan kesalahan akibatnya lebih celaka, bila mulia akan lebih disayangi.

/25/ pitung bumi pitung jagat, kamulyané kang gadhuh wong angsal sih, bédha lan sanésipun, kéwan myang (21) cecukulan, nora duwé siksa myang ganjaranipun, wus narima ing satitah, tur tan pinilihing widi.

tujuh bumi tujuh dunia, kemuliaan orang yang (menyadari telah) meminjam mendapat kasih sayang, berbeda dengan makhluk lainnya, hewan dan tumbuhan, tidak memiliki siksa dan pahala, hanya menerima apa adanya, lagipula tidak dipilih Tuhan.

/26/ sanadyan para malékat, widadari tan luwih sangking jalmi, lamun pinintanan agung,sapakoning Hyang Suksma, dalil Kuran kang kasebut kun pa ya kun, sarupané kadadéyan, kang gumelar bumi langit.

walaupun para malaikat, atau bidadari tidak lebih dari manusia, tetapi tempat bagi permintaan Tuhan, perintah Tuhan, dalam ayat Quran ada disebutkan dengan qun fayakun, segala kejadian, yang terhampar di bumi dan langit.

/27/ tan luwih sangking manungsa, sihing suksma réh sinung nampik milih, nata prenataning tuwuh, ajaga jejeging rat, namung ngejem mempre mirip karkatipu, punika lamun jin Islam, nanging tan padha lan jalmi.

tidak ada yang melebihi manusia, karena mendapat kasih sayang Tuhan (manusia) diberi hak menolak, memilih, raja mengatur kehidupan, menjaga dunia supaya berdiri tegak, hanya mempunyai niat menyerupai, itu tempat bagi jin Islam, tetapi tidak sama dengan manusia.

/28/ mila lamun ana tindak, ngrusak urus dadya suckering bumi, sangar sinangar ing tuwuh, kena ing penagiyan, tan rumongsa kinarsan ingkang panebut, sinilih dating pangéran, dilalah milih bilahi.

asal ada tempat melangkah, merusak aturan, menjadi kotoran bumi, menyebabkan celaka, maka disingkiri makhluk hidup, mendapatkan balasan, tidak merasa bahwa, meminjam kepada Tuhan, kebetulan memilih celaka.

/29/ nadyan ta samya manungsa, mongka wonten pinilih dadya ngarsi, niyaka nira reh rahayu, among saliring titah, pangkat-pangkat tinundha kang undha usuk, nabi wali myang ulama, ratu satriya bupati.

meskipun semua manusia, tetapi ada yang dipilih menjadi resi, penuntun mencapai keselamatan, memikirkan takdir diri sendiri, urut-urutan golongan yang berbeda-beda, nabi, wali, dan ulama, ratu, satria, bupati.

/30/ padhané sayekti padha, namung kari jujuluk ulul amri, ing rubyat sampun kasebut, pethétaning manu(ng)sa,sadurungé bumi langit kasebut, ulul amri wus pininta ulul amri, maréntah sakéhing urip.

pada akhirnya sama, hanya mempunyai sebutan ulul amri, di dalam rubiyat sudah disebut, penciptaan manusia, sebelum bumi, langit diciptakan, sudah diminta, memerintah sepanjang hidup.

/31/ U(22) rip samya ing nguripan, déning suksma amrih karkating bumi, mila sagunging tumuwuh, aja anilar warah, susar -susur yén kesarung temah busuk, nora ngrungoaken ujar, wuruking mata lan kuping.

hidup karena dihidupi, oleh Tuhan supaya menjadi berkah dunia, oleh sebab itu makhluk hidup, jangan meninggalkan petunjuk, bila salah kemudian terjerumus akhirnya akan tertimpa musibah, tidak mendengarkan perkataan, pemberitahuan mata dan telinga.

/32/ iku wong datan panalar, mungkir lamun Allah Subkanalahi, wong bener wenang aprunggal, kang jember néng naraka, nalar iku luwih santosaning tuduh, kang duwé kang murbéng alam, pagéné nora ngéstuti.

itu adalah orang yang tidak menggunakan akal, memungkiri Allah sebagai Tuhan yang Maha Suci, orang yang benar berhak terputus jarak, yang lebar dengan neraka, akal merupakan petunjuk yang sentaosa, yang memiliki yang memelihara dunia, namun mengapa tidak menurut?.

/33/ pamuji lawan panembah, sangking nalar tuwuh néng wong berbudi, nora sangking kompra penggung, gegembring tanpa iman, dalil Kuran Alahu Samat kasebut, sapinuduh dén lakoni.

pemujaan dan penyembahan, tumbuh dari pada orang yang memiliki sifat ikhlas, bukan dari orang yang ceroboh, bodoh, gila tanpa kepercayaan, ayat Al Quran dari Allah Subhanawataala menyebutkan nora kena sesembranan tidak boleh menyepelekan, semua petunjuk dan harus dijalani.

/34/ saraté samat pranyata, anglangkepi mengku salir kumelip, yén manungsa ora urus, agolék nalar liyan, pralambangnya lir mina milar ing ranu, amesthi luwih cilaka, buthuk binadhong ing anjing.

sebab syaratnya jelas, melengkapi dan menjaga segala makhluk hidup, jika manusia tidak memeliharanya, mencari pemikiran lain, ibarat seperti ikan yang melompat dan minggir dari air, pasti lebih celaka, membusuk dan dimakan anjing.

/35/ nabi wali myang ulama, para ratu satriya myang bupati, Allah tan milih kang busuk, tan liyan /kang/ berbudiman, karantené yén ana wong gemblung bingung, maido kodrat iradad, wong lumaku dén jajuwing.

nabi, wali, dan alim ulama, para raja, satria, dan bupati, Allah tidak akan memilih dari mereka yang bodoh, namun tidak lain dari orang yang baik hati, oleh sebab itu bila ada orang yang bodoh dan bingung, tidak mempercayai kodrat dan iradat, orang yang berbuat demikian akan dihancurkan.

/36/ wong tuman kasurang-surang, yén tan arsa ngrungu pitutur becik, yén wong tan (23) wruh ujar-ujar, bongga degsura pugal, wuta magagob mogira amberung, karem marang kaluputan, muyab tur kena ing sarik.

orang yang terus melakukannya akan terlunta-lunta, jika tidak mau mendengarkan nasihat yang baik, jika orang itu tidak mengerti perkataan yang baik, sombong, sok, kasar, buta mata, tangan menyerang, seperti kerbau gila yang tidak menurut, menyukai kesalahan, dengki, maka akan tertimpa bencana.

/37/ andadra ing ngombra-ngombra, bosen urip lumuh mangan rejeki, wong kapengin di kakepruk, binebek punang sirah, dén pepukang pinurakéng marga catur, kinarya pangéwan éwan, amrih aja dén ulari.

lama kelamaan justru semakin menjadi-jadi, bosan hidup enggan makan rezeki, orang itu ingin dipukul, dipukuli kepalanya, dijadikan seperti monyet yang sangat enyedihkan di perempatan jalan, sebagai bahan ketidaksenangan, supaya jangan menulari.

/38/ lirna ing aran kukumbah, nora tanpik tinandhesaning adil, drubegsa ambubrah urus,manungsa cacah-cucah, nyunyukeri angambah buminé /ng/ ratu, ngrariwuk ngrubéda nalar, jajelantah wong gegingsir.

oleh sebab itu disebut dihukum, tidak menolak (sesuatu) didasarkan hasil, makhluk halus penunggu hutan merusak aturan aturan yang baik, manusia menjadi sangat buruk, mengotori ketika menginjak tanah milik raja, menganggu dan mengacaukan pikiran, perbuatan buruknya telah diketahui orang sehingga (dia) menyingkir.

Pupuh IV
Durma

/1/ éling –éling kang samya angudi nalar, jalaran ing tyas harji, tan lyan sangking sastra,ahli misil upama, pralambang kidung palupi, sampun kaojat, sinandhing nugrahan sih.

sadarilah orang-orang yang menggunakan akal, penyebab kesejahteraan, tidak lain dari sastra, ahli perumpamaan simbol, contoh kidung teladan, telah dikenal, dan disandingkan dengan anugerah kasih sayang.

/2/ kang kasebut ing dalem mingsil prelambang, tata kramaning budi, yogya kawruhana, aja hina ing surat, sarating wong oleh becik, wajibing gesang, aninggahi bilahi.

yang disebut dalam tulisan, mengenai nasihat, sebaiknya kamu ketahui, jangan meremehkan pengetahuan tertulis, itu adalah syarat seseorang memperoleh kebaikan, kewajiban orang hidup, adalah menyingkiri keburukan.

/3/ aja kongsi lir wong kang padha cilaka, sadurungnya amanggih, lelakoning raka, nampik mring kira-kira, lali yén Hyang Maha Suksci, amisa séngrat, ngudanéni kang sa(24)ka lir.

jangan sampai seperti orang yang tertimpa kesengsaraan, karena sebelum mengalami, suatu peristiwa berusaha menolak perhitungan, lupa bahwa Tuhan Maha Suci, mengawasi seluruh dunia, memahami setiap makhluk.

/4/ pangrasané ora ana apa-apa, jampeng gagobog tuli, lali yén manungsa, winayangken ing suksma, rahina wengi lumaris, kakethén yutan, péling manah ciri.

perasaannya berkata bahwa itu tidak apa-apa, telinganya tidak mendengar alias tuli, lupa sebagai manusia, yang dijadikan wayang oleh Tuhan, siang malam selalu bergerak, berjumlah ratusan ribu juta, ini adalah tanda pengingat hati.

/5/ kang supaya dén prayitna lelampahan, aja kongsi gegingsir, rumeksa tyas arja, ja kongsi tibéng nistha, tur yén wis manggih bilahi, kang manah muyab, panrimané lir anjing.

agar supaya berhati-hati dalam menjalani hidup, jangan sampai terjebak, jagalah hati supaya selamat, jangan sampai jatuh dalam kenistaan, dan lagi bila sudah tertimpa masalah, hati menjadi tidak tentram, cara menerimanya (terhadap suatu masalah ) seperti anjing.

/6/ lekas lamun ing gagulang tyas narima, mung suka walik-walik, anyupet istiyar, kumingsun ngaku pasrah, iku pasrahé wong baring, narima ala, dadi jembering bumi.

cepat melakukan (sesuatu) agar hati dapat menerima, (namun) hanya suka bolak-balik, menutup usaha, sok mengaku pasrah, itu kepasrahan orang gila, menerima hal buruk, menjadi kotoran dunia.

/7/ basa trima iku sawusé istiyar, istiyar iku katri, dhingin basa lisan, prayitna barang ujar, kapindho anteping ati, kang kaping tiga, barang pratingkah becik.

makna pasrah itu setelah berusaha, berusaha menyangkut tiga hal, yang pertama adalah masalah lisan, waspadalah terhadap ucapan, kedua kemantapan hati, yang ketiga, segala tingkah laku yang baik.

/8/ yén wus kumpul inggih kang tigang prakara, ati terus lan angling, kanyatan pratingkah, amrih harjaning jasat, aja kongsi nemu sisip, yén wus pinasang, mongka nemu bilahi.

apabila ketiga hal itu telah menyatu, hati kemudian ucapan, dinyatakan dengan tindakan, demi keselamatan jasmani, jangan sampai tertimpa kesalahan, jika hal itu telah dijalani, dan kemudian menghadapi masalah yang mencelakakan.

/9/ lan ning kono enggoné uwong narima, ah ya nira kang uwis, iya kukumolah, adiling panagiyan, ing nguni utang bilahi, angrusak nalar, mila(25)né anauri.

di situlah tempat orang pasrah, pada yang telah diusahakan, itulah hukum Allah, adilnya penagihan, (karena) dahulu berhutang celaka, merusak akal, oleh sebab itu harus mengembalikan.

/10/ utang iku akathah kang karya sebab, wenéh utanging kaki, bapa lawan biyang, sedéné raga dhawak, Alah jumeneng lan adil, yén utang samar, padha samar nauri.

hutang itu banyak sebabnya, sebagian hutang dari kakek, ayah dan ibu, serta diri pribadi, Allah bersifat adil, bila berhutang tidak jelas, mengembalikannya pun dengan tidak jelas juga.

/11/ utang lahir padha lahir saur ira, kocap dalil majani, sakaliring titah, osik kalawan pangucap, tinaraju luwih adil, tan kena ginggang, wong utang anauri.

hutang lahir, maka mengembalikannyapun sama, yaitu lahir juga, hal tersebut terdapat dalam ayat yang terang, seluruh makhluk hidup, tindakannya dan ucapannya, ditimbang dengan sangat adil, tidak boleh meleset, pengembalian hutang seseorang.

/12/ mungkur ing adil olah yén manungsa, panrimané dén becik, iku wajib/ing/ sarat, (ing)kang sampun kaliwat, sarating wong /nga/urip (iki), manungsa salah, manungsa trimané kalik.

manusia itu membelakangi keadilan Allah, (maka) baik-baiklah dalam menerima, itu adalah syarat wajib, yang telah lewat, syarat dalam kehidupan manusia, adalah bahwa manusia itu (tempat) salah, manusia menerimanya dari Sang Pencipta.

/13/ gaib lahir winor (lan) kang wus dhumawah, iku trimané ngeblis, dhemen anéng nraka, tan jambak ing sasoma, kajungkel kawalik-walik, akulemprakan, satemah murang-muring.

bentuk gaib dan lahir dicampur, dan telah jatuh (dari surga), itu diterima iblis, yang senang berada di neraka, tidak umum bagi manusia yang lain, yang jatuh bergulingan, terkapar, akhirnya marah-marah.

/14/ kekes ngenes ing ngrusula akukumbah, wong amaoni adil, nacat kodratolah, saya sinungan lanat, wuwuh sesauring adil, pagéné datan, ngawruhi nalar becik.

takut menderita tidak menerima hukum Allah, seseorang tidak mempercayai keadilan, mencela kodrat dari Allah, semakin diberi hukuman, balasan pengadilannya semakin bertambah, namun mengapa tidak, memahami akal yang baik?.

/15/ cecuwreré nora ngrungokaken warah, selewéngan lir genjik, tuman kaliwatan, polah wong berbudiman, abiyas tur isin-isin, cicip lop mamah, nora diténi mingsil.

walau diuraikan tidak mendengarkan ajaran, seperti anak babi hutan yang mondarmandir, sangat ketagihan, tindakannya seolah-olah orang budiman, raut wajahnya takut dan agak malu, mata melotot, tidak memperhatikan nasihat yang tersirat.

/16/ jeroané wus kebak akaling sétan, walet petenging ati, sayekti Hyang Suksma, asung lanat mring sira, dadi wong dén piranténing, nora ru(26)mongsa, kinarya insan kamil.

dalam benaknya penuh akal setan, hati gelap seperti mengandung endapan lumpur, sungguh Tuhan, memberi laknat padamu, menjadi orang yang telah diberi perlengkapan, namun tidak merasa, sebagai manusia sempurna.

/17/ loat ira manungsa yékti sampurna, sapraboting urip, sampun pinaringan, tan kinon kadya kéwan, yén wong cilaka ing bumi, jembering kéwan, pan misih jember jalmi.

ciri khasmu sebagai manusia yang sungguh sempurna, adalah adanya seluruh perlengkapan hidup, sudah diberikan, tidak disuruh berbuat seperti hewan, jika orang celaka di bumi, seperti kotoran hewan, tetapi masih kotor manusia.

/18/ krerantené jaga mung isin musawarat, tegesé wong urip, hya pegat musawaratan, tetakon tetironan, endi kang amrih basuki, harjaning jasad, cecawisé si widi.

sebab selalu terjaga adalah hanya karena malu bermusyawarah, artinya orang hidup, jangan berhenti bermusyawarah, bertanya, meneladani, mana yang membuat selamat, kesejahteraan badan, yang telah dipersiapkan Tuhan.

/19/ Allah iku ngandika datan palesan, urip tan ing nguripi, ningali tan tingal, miyarsa tanpa karna, akuat tanpa pakardi, iku ran ira, nyenyandhang sihing widi.

Allah bersabda tanpa mulut, hidup tidak dihidupi, melihat tanpa mata, mendengar tanpa telinga, kuat tanpa menjalankan, itulah sebutanmu, yang mendapat kasih sayang Tuhan.

/20/ nora wenang sumengka pangawak braja, munajad lawan gusti, kang amaha mulya, tuhu tanpa lawanan, béda lawan para nabi, saliring titah, naming nyandhang ing sih.

tidak boleh merasa sangat berani, mohonlah kepada Tuhan, Yang Maha Mulia, yang sungguh tiada bandingnya, berbeda dengan para nabi, seluruh makhluk, hanya mendapat kasih sayang.

/21/ nora susah ambicara éndah-éndah, lawan ing pangreti, aliwat amriya, kaslametaning raga, sangkanan sing berbudi, manteping tindak, tanduk penggawé becik.

tidak usah berbicara yang serba indah, dan masalah pengertian yang baik, namun carilah, keselamatan jasmani, dari orang yang budi pekertinya baik, tindakannya mantap, tidak urung berbuat kebaikan.

/22/ wus pinesthi sinung mulya déning suksma, sinung pituduh luwih, réhning sipat samar, Allah kang murbéng alam, pasthi amawi sisilih, sangking manungsa, jalaran ing nugrahaning sih.

sudah dipastikan diberkan kemuliaan oleh Tuhan, diberi petunjuk lebih, karena bersifat gaib, Allah yang menguasai dunia, pasti dengan cara, melalui manusia lain, sebagai perantara diberikannya anugrah kasih sayang.

/23/ nora nana paréntah kinén manyunyang, mring sesamining urip, kawulaning suksma, endi kang ahli (27) mulya, ahli tapa ahli suci, ahli (ing) nalar, ahli krekating dalil.

tidak ada perintah untuk berbuat kurang ajar, terhadap sesama hidup, kawula Tuhan, siapa pun yang ahli kemuliaan, ahli bertapa, ahli kesucian, ahli nalar, ahli ayat yang kuat.

/24/ ahli pekih myang ahli marna kukumah, wajib pininténg kang sih, aja mumungsuhan, lawan manungsa limpat, satemah amilalati, wus sa dilalah, lahir ing kodrat gaib.

ahli fiqih, atau hukum, wajib dimintai kasih sayangnya, jangan bermusuhan, dengan manusia cerdas tersebut, sebab dapat menimbulkan pengaruh buruk, sudah menjadi kehendak Allah, bahwa lahirnya kodrat gaib.

/25/ wus sinrahken (maring) manungsa kang kinarhyan, endi lir ing pinilih, kocap yén manungsa, pujul sangking sasama, pratondha lamun angsal sih, pangkaté ana, kocap ing dalil kadis.

telah diserahkan kepada manusia yang dianugerahi keselamatan, sebagai orang yang dipilih, dikatakan bahwa manusia, yang melebihi sesama, pertanda telah mendapat kasih sayang, sehingga memiliki tugas, disebutkan dalam hadis.

/26 / kaluwiyaning hyang kang anéng manungsa, mujijat mungguh nabi, kramat waliolah, mukmin ing rat maunah, istijrat mungguh kumpeni, ingkang sinungan, dudu wong cupet budi.

kelebihan Tuhan yang diberikan kepada manusia, disebut mukjizat bagi nabi, keramat bagi waliyullah, maunah bagi mukmin di dunia, istijrat bagi kompeni, yang diberi anugerah itu, bukan orang yang kurang berbudi.

/27/ bongsa nabi ratu gegenthining suksma, wali para kakasih, mukmin kang santosa, kapir muar agama, pradéné yén mantep ati, sinung istijrat, luwih sangking sesami..

golongan nabi dan raja merupakan wakil Tuhan, wali merupakan kekasih, mukmin adalah orang yang kuat, kafir adalah pengingkar agama, walaupun demikian apabila berhati mantap, dianugerahi istijrat, melebihi sesamanya.

28/ mila lamun manungsa sru pangudinya, amesthi sinung luwih, ing ngalah tangala, pramila ya pepéka, gumanpang mring wong angsal sih, datan wun sira, kena dhendhaning widi.

oleh sebab itu apabila manusia berusaha dengan keras, pasti deberi kelebihan, oleh Allah taala, maka dari itu jangan ceroboh, menyepelekan orang yang mendapat kasih sayang, tidak urung kamu, mendapat hukuman Tuhan.

/29/ malih ana pandunga luwih istijab, basa istijab mandi, ampuh pandungannya, kang dhingin babu bapa, leluwur kelangkung mandi, kaping kalihnya, pandungané wong sirik.

ada lagi permohonan yang sangat istijab, kata istijab berarti terkabulkan, yang ampuh permohonannya adalah, pertama, ibu bapak, (doa) orang tua sangat mudah terkabul, yang kedua, permohonan orang yang dendam.

/30/ labetira kang kenan panganiaya, ping tiga(28)nira malih, pandunganing arwah, kubur marang wong gesang, pramila tan kena lali, mingsil prelambang, toma pepeteng ati.

yang disebabkan menderita penganiayaan, lagi yang ketiga, permohonan arwah, kubur terhadap orang yang masih hidup, oleh sebab itu tidak boleh dilupakan, simbol nasihat, yang tersirat sebagai obat bagi hati.

/31/ karantené wenang ing ngaranan tomba, sagung ilmuning widhi, kang gumlar ing donya, jer pepeteng ing driya, sayekti iku sesakit, angrusak akal, temané rontang-ranting.

alasan dapat disebut obat karena, semua ilmu Tuhan, yang terhampar di dunia, sebenarnya kegelapan hati, merupakan penyakit, merusak akal, yang menyebabkan tercabik-cabik.

/32/ kang ran iman éling marang ing pangéran, éling sarira dhiri, éling ing pratingkah, éling harja myang rusak, éling iku dudu lali, sarat ginulang, ngéstoaken réh becik.

yang disebut menimbang kesadaran kepada Tuhan, adalah sadar akan diri pribadi, sadar atas tingkah laku, sadar keselamatan dan kerusakan, sadar itu tidak lupa, syarat agar terpelihara, adalah mentaati perintah kebaikan.

/33/ basa ngelmu iku nalar kang prayoga, iman istuning ati, kocap ing dalil nas, sarupané ngagesang, nora kena tuman lali, tan kena ngambah, mamang mring nalar becik.

maksud ilmu adalah nalar yang baik, beriman dengan sungguh-sungguh dalam hati, tertulis dalam ayat, seluruh makhluk hidup, tidak boleh membiasakan lupa, tidak boleh berdiri, dengan ragu pada nalar yang baik.

/34/ ngran dalil nas iku andikaning Allah, rampung tur wus pinesthi, nora kena ginggang, pramila gunging gesang, kudu milih nalar becik, ngésto/a/ken ajar, aja maido dalil.

yang disebut ayat adalah sabda Allah, selesai dan lagi telah pasti, tidak bisa meleset, oleh sebab itu seluruh manusia, harus memilih nalar yang baik, melaksanakan ajaran, jangan menolak ayat Al Quran.

/35/ lawan aja maido kadis myang ijmak, tuwin prelambang mingsil, yekti nora kena, nganggo kinarya, gelem nora ing nglakoni, yén gelem mara, lakonana dén aglis.

serta jangan menolak hadis dan pendapat para ahli agama, serta nasihat yang disimbolkan, sungguh tidak boleh, apa dengan syarat apa pun, mau tidak menjalaninya, jika mau, datanglah, laksanakan dengan segera.

/36/ lamun nora mesthi tumekéng pejah, dudu umating widi, golék Allah liyan, tan kena ngam(29)bah liyan, bawah angin atas angin, samodraning rat, tan liya dén lindungi.

bila tidak pasti sampai mati, bukan sebagai umat Tuhan, mencari Allah yang lain, namun tidak bisa menemukan yang lain, sebab di bawah angin, di atas angin, di samodra raya, tidak lain dilindungi Allah.

/37/ iku si wong nékat watu kaya, cilaka cicik anjing, nadyan kang babathang, tan kena ngambah lemah, jer kagungané /ing/ Hyang Widi, manungsa muyab, dedondros tai yoli.

sétan orang tersebut keras seperti batu, setan, celaka seperti anjing kelaparan, walaupun telah menjadi bangkai, namun tidak boleh menyentuh tanah, jelas (manusia) berasal dari Tuhan, manusia yang tidak tentram, akan gelisah seperti dipepenuhi kotoran.

/38/ iku wong / kang/ lumuh marang penggawé mulya, karem panggawé éblis, yén sampun kadriya, sagung kang binicara, ing serat prelambang mingsil, sagunging gesang,tan kena ngaku tan wrin.

itu adalah orang yang enggan terhadap buatan mulia, suka pada perbuatan iblis, bila telah merasakan, seluruh yang dibicarakan, dalam tulisan yang mengandung ajaran nasihat, semua yang hidup, tidak boleh mengaku tidak tahu.



/39/ nora kena tumindak lan wuta mamak, nadyan wong gedhé cilik, éstri miwah lanang, sagung manungsa gesang, wit ingkang samya angsal sih, kinén waspada, ing Hyang kang murbéng bumi.

tidak boleh bertindak dengan mata buta, walaupun seorang pembesar atau orang kecil, perempuan atau laki-laki, seluruh manusia yang hidup, mulai dari orang-orang yang mendapat kasih sayang, diperintahkan untuk waspada, oleh Tuhan Yang Maha menguasai dunia.

/40/ kocap sidik amanat tablég ing aran, wajib tigang prakawis, pikukuhing iman, tiga malih ing ngucap, kianat kitmad lan gidib, pecating iman, mumurung sihing widi.

dikatakan sidik, amanat, tablig, merupakan tiga hal wajib, untuk memperkokoh iman, tiga hal lagi yang disebut- sebut, yaitu kianat, kitmat dan hidup, merupakan hal yang menghancurkan iman, yang membuat kasih sayang Tuhan tidak jadi datang.

/41/ kang ran sidik temen pamicara panggah, bener pratingkah becik, anras marikena, amanat tyas precaya, amantep tur wani mati, datan wasuwas, birating tyas tan aji.

yang disebut sidik adalah bersungguh-sungguh dalam pembicaraan, tingkah laku benar dan baik, sangat memikat hati, amanat berarti hati dapat dipercaya, mantap, dan lagi berani mati, tidak was-was, kehancuran hati tidak berguna.

/42/ kang ran tablék ing ngetokaken nalar, tan gatéken ngréh luwih, sengkut kandel manah, iku ugering gesang, nora kena minyak-minyik, wong ngulah nalar, tiga praboting budi.

yang disebut tablig adalah memperdayakan akal, tidak mencari hasil lebih, bersemangat dengan hati mantap, itulah pegangan hidup, tidak boleh ragu-ragu, seseorang mengolah akal, dengan menggunakan ketiga hal tersebut.

/43/ (30) malih ingkang dadya praboting drubegsa, jajember sétan gembring, kang aran kianat, jahil pengarah muyab, ora urup sasik anjing, jumbleg ing manah, bahyaning tyas gumriwis.

lagi, yang menjadi alat makhluk halus penunggu hutan, setan gila kotor, yaitu yang disebut kianat, jahil membuat tidak tentram, si anjing tidak menurut aturan, berdiam dalam hati, bahaya ada di dalam hati.

/44/ kang ran kitman kang umpetan kasat mripat, semata-mata lali, lali mudar bekmal, ngalalken tanpa ekral, andimre lir babi gudhig, asalingkuhan, jer w(e)ruh ngréh tan yuti.

yang disebut kitman adalah yang tersembunyi, tidak terlihat oleh mata, gelap mata atau lupa, lupa menerangkan yang gelap, menghalalkan sesuatu tanpa disertai keterangan, tidak menuruti ajaran seperti babi korengan, tidak jujur, walaupun tahu bahwa tujuannya tidak pantas.

/45/ kang ran gidib goroh sabarang ujar, jajeréh anegingsir, ucapé kaparat, tan kena ing ugeman, béda lambé lan ing ati, sesétan alas,misih ala wong gidib.

yang disebut kidip adalah semua ucapannya bohong, ucapan yang tidak patut, kata-kata kotor, tidak mampu ditahan, berbeda antara yang diucapkan di bibir dengan di hati, setan yang paling jelek pun, masih jelek orang gidib.

/46/ éwah-éwuh akarya bubrah ing tindak, gegedheg soring najis, wong ngrusak dasépak, yékti tan kena ngambah, sasuker tigang prakawis, satruning Allah, kianat kitmad gidib.

hati yang kacau mengakibatkan tindakan juga kacau, itu adalah kotoran yang lebih kotor dari najis, demikian sepak terjang seorang pengacau, sungguh tidak boleh dijadikan teman, ada tiga kotoran, yang menjadi musuh Allah, yaitu, kianat, kitmad, dan kidib.

/47/ béda kang ran sidik (kalawan) amanat/ya/,tablék praboting budi, budya trus lan suksma, iku pantes linakyan, nora tampik wong ngaurip, tan kena ginggang, sidik amanat tablék.

berbeda dengan yang disebut sidik dan amanah, tabliq Itu adalah peralatan budi pekerti, budi pekerti yang lurus menunjuk kepada Tuhan, itu harus dilaksanakan, tidak boleh ditinggalkan orang dalam kehidupannya, sedikit pun tidak boleh dilupakan, sidik, amanat, dan tablig.

/48/ basukiné iklas (kang) (sa)pangkat-pangkat,malah wuwuh nugra/ha/n sih, sing asih ing raga, raga ingkang (a) karya, tan lyan Hyang Sukanalahi, pujining titah, kunjuk mring ngaras kur (31)si.

satu per satu keikhlasan membawa keselamatan, selain itu tambah diberi kasih sayang, barang siapa mengasihi raga, raga itu ciptaannya, tidak lain Tuhan Allah, puji-pujian makhluk, dipersembahkan ke arah arasy kursi.

/49/ tan antara saekal katuring suksma, sakecap gya tinulis, déné kalamolah, suwé gebyaring kilat, (nadyan) krenteging ati sir, padha sakala, lawan tétésing tulis.

tidak lama kemudian dihaturkan kepada Tuhan, satu ucapan segera ditulis, dengan kalamullah, selama satu kilatan halilintar, meskipun keinginan ada di dalam hati, pada seketika itu juga, merasa cocok dan ditulis.

/50/ kang ran kalam iku ngandikaningAllah,basa kalam kakalih, kang dhingin muktada, kapindho kalam mombram, muktada (ing)kang piningit, mombram kawedar, labet pujining dasih.

yang disebut kalam adalah sabda Tuhan, jenis kalam ada dua, pertama kalam muktada, kedua kalam mombram, muktada berarti tersembunyi, mombram, yaitu yang diterangkan, karena puji-pujian dari yang dikasihi.

/51/ krenteg yona tinulis kalam muktada, puji pratingkah lathi, tinulis ing mombram, pesthi tan kena ginggang, nora kena wedi-wedi, datan kena was, manungsa amrih luwih.

keinginan yang ada di dalam hati bila ditulis termasuk dalam kalam muktada, puji-pujian yang dilafalkan bibir, ditulis dalam kalam mombram, pasti, tidak boleh ragu-ragu, tidak boleh takut-takut, tidak boleh khawatir, manusia itu mencari kelebihan.

/52/ luwih iku among ngulihken titipan, rumongsa yén sinilih,nenggih kang dat sipat, miwah kang asma apngal, dat sipat ana kang warni, kang asma aran asma, kang apngal polahi.

lebih itu berarti hanya mengembalikan titipan, (manusia harus) merasa dipinjami, yaitu dzat, sifat, juga yang disebut asma afal, dzat dan sifat ada bentuknya, berarti sebutan, af”al berarti tingkah laku.

link terkait ; http://alangalangkumitir.wordpress.com/category/serat-wulang-dalem-paku-buana-ii/
Photo: SERAT WULANG DALEM PAKU BUANA II

Pupuh III
Pangkur

/1/ poma sira ngawruhana, éling-éling manungsaning Hyang Widhi, kang samya kang ngudi tuwuh, sedaya nora béda, tuwuh iku apan kathah liripun, ana cukul ing sesawah, ana cukul ing mas picis.

bersungguh-aungguhlah untuk kau ketahui, sadarlah bahwa manusia milik Tuhan, juga semua yang tumbuh berkembang, semua tidak berbeda, sesuatu yang tumbuh berkembang itu banyak bentuknya, ada yang tumbuh di persawahan, ada yang berkembang dari uang emas.

/2/ ana cukul ing derajat, atenapi cukul ingkang kasektin, myang cukul ing bongsa luhur, ingkang satunggal-tunggal, awiwita nora sangking nalar busuk, undhaking ing saban – saban, amarga sangking berbudi.

ada yang tumbuh dalam kepangkatan, tidak terkecuali tumbuh dalam hal kesaktian, serta tumbuh sebagai golongan orang luhur, yang satu lagi, mulailah dengan tidak membiarkan kebodohan, perkembangan yang setiap waktu (terjadi), karena dari sifat murah hati.

/3/ kathah lelepéyan ira, utamané wuruking mata kuping, rahina wengi kadulu, datan sah kapiyarsa, gunging urip sedaya pan amrih ontung, untungé wong anéng donya, malah ta ginawa mati.

banyak kelalaianmu, terutama pelajaran bagi mata dan telinga, siang malam yang dilihat, adalah yang tidak sah, seluruh manusia semua menginginkan untung, keberuntungan orang di dunia, bahkan dibawa mati.

/4/ néng donya tanpa cilaka, néng ngakérat lestari kadya nguni, apa sapratingkahipun, sayekti nora béda, malah-malah yén ing gesang during migruh, wewalesing nalar mulya,ngakérat pesthi (17)pinanggih.

di dunia tanpa celaka, di akherat lestari seperti dulu, apa pun yang dilakukan, benar-benar tidak berbeda, bahkan apabila ketika masih hidup belum meninggalkan kewajiban, balasannya kemulyaan pikiran, pasti bertemu di akhirat.

/5/ myang saturun-turun tedhak, anglabeti sangking penggawé becik, yén cubluk ing uripipun, amesthi tur cilaka, néng ngakérat melarat kebacut-bacut, cures ponang turun tedhak, ajember awor lan najis.

dan seluruh keturunannya, mendapat kebahagiaan juga karena perbuatan baik tersebut, apabila bodoh dalam kehidupannya, pasti celaka, di akherat sengsara terlunta-lunta, para keturunannya benar-benar habis (sangat menderita), sangat kotor bercampur dengan najis.

/6/ ndah ojat saisining rat, sastra kidung perlambang miwah mingsil, aja pepéka ing ratu,rumegsa ing nalar mulya, endi lire ingkang anjodheri laku, kang ngasoraken cilaka, ambubrah ing nalar becik.

menjadi pembicaraan seisi dunia, pengetahuan dari kidung perlambang serta nasihat, jangan sembrono terhadap raja, jagalah dengan akal mulia, manakah sesungguhnya yang menganggu perjalanan, yang mengalahkan celaka, yang menghancurkan akal baik.

/7/ tuwa anom éstri lanang, gedhé cilik sudagar miwah tani, nadyan ingkang bongsa luhur, yén ngambah bebotoha, ngadu-adu rérékan apus ing apus, kurang gawéné wong gesang, dadi karem ing bilahi.

tua- muda, pria-wanita, besar-kecil, pedagang serta petani, walupun dari golongan orang luhur, namun bila terlibat perjudian, dalam aduan tipu muslihat, bagi orang hidup itu kurang kerjaan, menjadi tenggelam dalam kesengsaran.

/8/ wus pesthi ing alam donya, sajeg urip tuman dadi gegingsir, yén wus tuman anelutuh, mungguh wong lara awak, nora kena tinambanan saya ngrutuh, goroh cilakané muyab, lumuh seka lir ing kardi.

sudah pasti di dunia, selama hidup ketagihan tidak berubah, apabila sudah ketagihan maka keterusan, ibarat orang yang sedang sakit, tidak dapat diobati justru semakin menjadi-jadi,  bohong celakanya kemudian,  enggan terhadap semua pekerjaan.

/9/ lumuh saka liring sukma, lawan lumuh penggawé sangking gusti, lumuh mikir somah sunu, lumuh tani nyudagar, lumuh lumrah tata kramaning wong ngurus, tan kena angambah praja, néng désa dadi waweri.

enggan terhadap Tuhan, serta enggan terhadap pekerjaan dari atasan (pimpinan), enggan memikirkan anak istri, enggan bertani dan berdagang, enggan melaksanakan tatakrama yang lumrah terhadap orangorang berperilaku baik, (orang tersebut) tidak boleh menapakkan kaki di kerajaan, di desa menjadi perusuh.

/10/ kena wilalat ing jagat, wus pinesthi tan kena awor jalmi, ngakena mari tan tuhu, manungsa papesotan (18), léwér sembér anduwéni wirang wedhus, kekéwan kena dén ajar, botoh nora kena mari.

terkena pengaruh negative dunia, sudah pasti tidak boleh berbaur dengan manusia, mengaku sudah berhenti namun sebenarnya tidak, manusia atau setan yang sangat kacau, kambing pun memiliki perasaan malu, hewan dapat diajari, penjudi tidak dapat berhenti.

/11/ marine sangking panggobal, mlocot cancut sinarang ing sasami, jajedhegé ngapus-apus, wus kepatén pasaban, dheradhasan kapipit adiling ratu, yén agarab harta suwang, sekala akumat malih.

berhenti dari pekerjaan itu, ibarat kulit tersayat segera dijauhi teman-temannya, berbohong tidak bisa apa-apa lagi, tidak memiliki tempat berinteraksi, dan lagi telah tersudut oleh pengadilan raja, bila mendapat uang, langsung kambuh kembali.

/12/ tobating batoh keparat, ngaku mari yén durung pendhak warsi, sayekti aja ginunggung, lawan ananing jagat, kuna mula yén bebatoh luput-luput, kang nyina ing solah nétya, kaliwat tal amor jalmi.

tobatnya penjudi busuk, mengaku telah berhenti jika belum satu tahun, sungguh jangan dihitung, dengan keberadaan dunia, pada zaman dahulu jika berjudi bisa-bisa terhina, dengan raut muka, sangat dijauhi manusia.

/13/ malih margining cilaka, yén wong urip/é/ nyenyekrok amadati, gegulang mangan naptyan, iku bubrah kang tata, raga rusak bencirih ing karya ngepluk, bolnya kinarya kasukan, umur ira mendap-mendip.

lagi penyebab celaka, yaitu apabila seseorang hidupnya untuk menghisap candu, senang memakan candu yang belum dimasak,  itu merusak aturan,  badan rusak mudah terkena penyakit, malas bekerja,  hanya dibuat bersenang-senang,  umurmu tinggal sebentar lagi.

/14/ yén koncat taklir wong payah, petagiyan conto sebarang kardi, riyak umbel dadi mungsuh, Allahnya derodosan, prembah-prembéh ngising papedhotan usus, dalinding awor lane rah, yékti aji tai anjing.

jika kehilangan nyawa seperti orang yang menderita, pengambilan kembali segala pekerjaan, dahak, ingus menjadi musuh, Allah mengejar dosa-dosanya, buang air besar kesakitan hampir menangis, ususnya terputus, tanda-tandanya bercampur darah, sungguh masih berharga kotoran anjing.

/15/ kari animpal kéwala, nora kenan dén ukumi wong urip, yén wus nyerat masang angkuh, kaya wong dhéwé lanang, pengrasané sapa sira sapa ingsun, aku wong guna istiyar, wruh rasané luwih-luwih.

tinggal membuang saja, tidak bisa dihukum oleh manusia, apabila telah menghisap candu kemudian berbuat angkuh, seperti laki-laki sendiri, yang dipirkan adalah siapa diri mu siapa diriku, saya adalah orang yang telah mengusahakan berbagai macam kebisaan, tahu rasanya hal-hal yang istimewa.

/16/ umuk ngupaya wang gangsar, sugih sanak lan wong saba bengi, (19) pengrasa tan ana ratu, Hyang Allah Rasulolah, mung dhéwéké kang jumeneng bérak basu, iku sarta lir wong édan, tangané pating guriming.

memperlihatkan kemudahan dalam berusaha mencari uang, banyak saudara dan orang yang senang keluar malam, perasaannya merasa bahwa tidak ada raja, Allah dan Rasulullah, hanya dirinyalah yang berdiri sebagai kotoran anjing, itu seperti orang gila, tangannya ke sana ke mari.

/17/ dhidhis sarya salusuran, bliyar bliyur napasé menggrak-menggrik, jelajor jégang atimpuh, yén sampun mendem niba, dén grijaga déning gajah wolung puluh, éca kepati anéndra, wus lali lamun wong urip.

duduk santai tidak beraturan, lemah nafasnya tersengal-sengal, lemah nafasnya tersengal-sengal, duduk selonjor mengangkat kaki bertimpuh, bila telah mabuk langsung jatuh, merasa dijaga gajah sebanyak delapan puluh ekor, tidur enak seperti orang mati, sudah lupa bahwa sedang menjadi di manusia.

/18/ iku penggawé cilaka, iku nistha kekompra gembring baring, nora kalap kayanipun, mung mendem patagiyan, sajeg jumleg nora kedunungan patut, datan angsal pangawula, nora tepung ing sasami.

itu perbuatan yang mencelakakan, itu hal yang nista, ceroboh, setengah gila, tidak ada gunanya, hanya mabuk ketagihan, selamanya tidak memiliki kepatutan, tidak mendapat pengabdian, tidak kenal sesama.

/19/ sinarang déning kaka/n/dang, sagunging wong samya ngipat-ipati, ajember ngethuh tur kepluk, jero ing ngadhem panas, jrih ing karya wedi alelungan nglurug, kantar ngaus sampun lepas, katanggor awrat kapesing.

disingkiri sanak saudara, semua orang menyumpah serapahi, kotor, ceroboh, lagi pula malas, merasa dalam suasana panas dingin, takut terhadap pekerjaan, takut penempuh perjalanan jauh, perasaannya telah mumpuni, namun demikian mendapat kendala buang air besar.

/20/ yén tuwuk panyekrok ira, pangisingé saejam wurung uwis, mokrang dangu prengat-prengut, nadyan ginebugan, tinabokan binada sayekti tutut, nglakoni pretahing bérak,  dhedhel mengkelang (20) tan mijil.

bila telah makan kenyang, buang air besarnya satu jam belum selesai, berjongkok lama dengan muka masam, walaupun dipukuli, ditempeleng, diikat sungguh tetap menurut, saat ingin buang air besar, sembelit, keras, tidak keluar.

/21/ andadra angombra-ombra, apanas kéh ingkang samya kemelip, lawan kéwan- /kéwan/ sanésipun, manungsa pan sinungan, nampik milih istiyar saurung kuntung, aja kongsi kaya kéwan, wruhnya sawusé pinanggih.

semakin menjadi-jadi, di antara sejumlah makhluk hidup, dan hewan-hewan lainnya, manusia diberi hak, untuk menolak, memilih, berusaha sebelum datang keberuntungan, jangan sampai seperti hewan, yang baru tahu setelah mengalami.

/22/ yén tan énget sakan paran, nora kétung gesang wekasan pati, datan welas mring nak putu, satemah sia-sia, yékti nora ngemungaken raganipun, datan kena sinelakan, tedhak turun anglabeti.

apabila tidak menyadari asal mula dan tujuan hidup, tidak memperhitungkan bahwa hidup berakhir dengan kematian, tidak kasihan terhadap anak cucu, yang mengalami penderitaan, sungguh tidak hanya badan pribadi (yang menderita), yang tidak dapat dielakkan, keturunannya pun ikut terpengaruh.

/23/ angluwihi sia-sia, nganiaya marang kang kari-kari, sadéné mring jasatipun, rusak tanpa karana, awiwitan marga sangking nalar busuk, memadati lawan bangsat, katula katali-tali.

lebih dari menderita, menganiaya pada keturunannya yang kemudian, alasan jasatnya, rusak tanpa sebab, bermula karena nalar yang bodoh, menghisap candu bersama (teman) bangsat, (akhirnya) sengsara terlunta-lunta.

/24/ nelutuh jembering jagat, donya kerat anéng sasoring jenis, krerana manungsa iku, sinilih ing datolah, misah ngumpul kalawan sipat rong puluh, yén salah luwih cilaka, yén mulya luwih kakasih.

jorok, mengotori dunia, di dunia akherat berada di bawah sesame, sebenarnya manusia itu, dipinjami oleh Dzatullah, yang terpisah dan sekaligus menyatu dengan keduapuluh sifat, jika melakukan kesalahan akibatnya lebih celaka, bila mulia akan lebih disayangi.

/25/ pitung bumi pitung jagat, kamulyané kang gadhuh wong angsal sih, bédha lan sanésipun, kéwan myang (21) cecukulan, nora duwé siksa myang ganjaranipun, wus narima ing satitah, tur tan pinilihing widi.

tujuh bumi tujuh dunia, kemuliaan orang yang (menyadari telah) meminjam mendapat kasih sayang, berbeda dengan makhluk lainnya, hewan dan tumbuhan, tidak memiliki siksa dan pahala, hanya menerima apa adanya, lagipula tidak dipilih Tuhan.

/26/ sanadyan para malékat, widadari tan luwih sangking jalmi, lamun pinintanan agung,sapakoning Hyang Suksma, dalil Kuran kang kasebut kun pa ya kun, sarupané kadadéyan, kang gumelar bumi langit.

walaupun para malaikat, atau bidadari tidak lebih dari manusia, tetapi tempat bagi permintaan Tuhan, perintah Tuhan, dalam ayat Quran ada disebutkan dengan qun fayakun, segala kejadian, yang terhampar di bumi dan langit.

/27/ tan luwih sangking manungsa, sihing suksma réh sinung nampik milih, nata prenataning tuwuh, ajaga jejeging rat, namung ngejem mempre mirip karkatipu, punika lamun jin Islam, nanging tan padha lan jalmi.

tidak ada yang melebihi manusia, karena mendapat kasih sayang Tuhan (manusia) diberi hak menolak, memilih, raja mengatur kehidupan, menjaga dunia supaya berdiri tegak, hanya mempunyai niat menyerupai, itu tempat bagi jin Islam, tetapi tidak sama dengan manusia.

/28/ mila lamun ana tindak, ngrusak urus dadya suckering bumi, sangar sinangar ing tuwuh, kena ing penagiyan, tan rumongsa kinarsan ingkang panebut, sinilih dating pangéran, dilalah milih bilahi.

asal ada tempat melangkah, merusak aturan, menjadi kotoran bumi, menyebabkan celaka, maka disingkiri makhluk hidup, mendapatkan balasan, tidak merasa bahwa, meminjam kepada Tuhan, kebetulan memilih celaka.

/29/ nadyan ta samya manungsa, mongka wonten pinilih dadya ngarsi, niyaka nira reh rahayu, among saliring titah, pangkat-pangkat tinundha kang undha usuk, nabi wali myang ulama, ratu satriya bupati.

meskipun semua manusia, tetapi ada yang dipilih menjadi resi, penuntun mencapai keselamatan, memikirkan takdir diri sendiri, urut-urutan golongan yang berbeda-beda, nabi, wali, dan ulama, ratu, satria, bupati.

/30/ padhané sayekti padha, namung kari jujuluk ulul amri, ing rubyat sampun kasebut, pethétaning manu(ng)sa,sadurungé bumi langit kasebut, ulul amri wus pininta ulul amri, maréntah sakéhing urip.

pada akhirnya sama, hanya mempunyai sebutan ulul amri, di dalam rubiyat sudah disebut, penciptaan manusia,  sebelum bumi, langit diciptakan, sudah diminta, memerintah sepanjang hidup.

/31/ U(22) rip samya ing nguripan, déning suksma amrih karkating bumi, mila sagunging tumuwuh, aja anilar warah, susar -susur yén kesarung temah busuk, nora ngrungoaken ujar, wuruking mata lan kuping.

hidup karena dihidupi, oleh Tuhan supaya menjadi berkah dunia, oleh sebab itu makhluk hidup, jangan meninggalkan petunjuk, bila salah kemudian terjerumus akhirnya akan tertimpa musibah, tidak mendengarkan perkataan, pemberitahuan mata dan telinga.

/32/ iku wong datan panalar, mungkir lamun Allah Subkanalahi, wong bener wenang aprunggal, kang jember néng naraka, nalar iku luwih santosaning tuduh, kang duwé kang murbéng alam, pagéné nora ngéstuti.

itu adalah orang yang tidak menggunakan akal, memungkiri Allah sebagai Tuhan yang Maha Suci, orang yang benar berhak terputus jarak, yang lebar dengan neraka, akal merupakan petunjuk yang sentaosa, yang memiliki yang memelihara dunia, namun mengapa tidak menurut?.

/33/ pamuji lawan panembah, sangking nalar tuwuh néng wong berbudi, nora sangking kompra penggung, gegembring tanpa iman, dalil Kuran Alahu Samat kasebut, sapinuduh dén lakoni.

pemujaan dan penyembahan, tumbuh dari pada orang yang memiliki sifat ikhlas, bukan dari orang yang ceroboh, bodoh, gila tanpa kepercayaan, ayat Al Quran dari Allah Subhanawataala menyebutkan nora kena sesembranan tidak boleh menyepelekan, semua petunjuk dan harus dijalani.

/34/ saraté  samat pranyata, anglangkepi mengku salir kumelip, yén manungsa ora urus, agolék nalar liyan, pralambangnya lir mina milar ing ranu, amesthi luwih cilaka, buthuk binadhong ing anjing.

sebab syaratnya jelas, melengkapi dan menjaga segala makhluk hidup, jika manusia tidak memeliharanya, mencari pemikiran lain, ibarat seperti ikan yang melompat dan minggir dari air, pasti lebih celaka, membusuk dan dimakan anjing.

/35/ nabi wali myang ulama, para ratu satriya myang bupati, Allah tan milih kang busuk, tan liyan /kang/ berbudiman, karantené yén ana wong gemblung bingung, maido kodrat iradad, wong lumaku dén jajuwing.

nabi, wali, dan alim ulama, para raja, satria, dan bupati, Allah tidak akan memilih dari mereka yang bodoh, namun tidak lain dari orang yang baik hati, oleh sebab itu bila ada orang yang bodoh dan bingung, tidak mempercayai kodrat dan iradat, orang yang berbuat demikian akan dihancurkan.

/36/ wong tuman kasurang-surang, yén tan arsa ngrungu pitutur becik, yén wong tan (23) wruh ujar-ujar, bongga degsura pugal, wuta magagob mogira amberung, karem marang kaluputan, muyab tur kena ing sarik.

orang yang terus melakukannya akan terlunta-lunta, jika tidak mau mendengarkan nasihat yang baik, jika orang itu tidak mengerti perkataan yang baik, sombong, sok, kasar, buta mata, tangan menyerang, seperti kerbau gila yang tidak menurut, menyukai kesalahan, dengki, maka akan tertimpa bencana.

/37/ andadra ing ngombra-ngombra, bosen urip lumuh mangan rejeki, wong kapengin di kakepruk, binebek punang sirah, dén pepukang pinurakéng marga catur, kinarya pangéwan éwan, amrih aja dén ulari.

lama kelamaan justru semakin menjadi-jadi, bosan hidup enggan makan rezeki, orang itu ingin dipukul, dipukuli kepalanya, dijadikan seperti monyet yang sangat enyedihkan di perempatan jalan, sebagai bahan ketidaksenangan, supaya jangan menulari.

/38/ lirna ing aran kukumbah, nora tanpik tinandhesaning adil, drubegsa ambubrah urus,manungsa cacah-cucah, nyunyukeri angambah buminé /ng/ ratu, ngrariwuk ngrubéda nalar, jajelantah wong gegingsir.

oleh sebab itu disebut dihukum, tidak menolak (sesuatu) didasarkan hasil, makhluk halus penunggu hutan merusak aturan aturan yang baik, manusia menjadi sangat buruk, mengotori ketika menginjak tanah milik raja, menganggu dan mengacaukan pikiran, perbuatan buruknya telah diketahui orang sehingga (dia) menyingkir.

Pupuh IV
Durma

/1/ éling –éling kang samya angudi nalar, jalaran ing tyas harji, tan lyan sangking sastra,ahli misil upama, pralambang kidung palupi, sampun kaojat, sinandhing nugrahan sih.

sadarilah orang-orang yang menggunakan akal, penyebab kesejahteraan, tidak lain dari sastra, ahli perumpamaan simbol, contoh kidung teladan, telah dikenal, dan disandingkan dengan anugerah kasih sayang.

/2/ kang kasebut ing dalem mingsil prelambang, tata kramaning budi, yogya kawruhana, aja hina ing surat, sarating wong oleh becik, wajibing gesang, aninggahi bilahi.

yang disebut dalam tulisan, mengenai nasihat, sebaiknya kamu ketahui, jangan meremehkan pengetahuan tertulis, itu adalah syarat seseorang memperoleh kebaikan, kewajiban orang hidup, adalah menyingkiri keburukan.

/3/ aja kongsi lir wong kang padha cilaka, sadurungnya amanggih, lelakoning raka, nampik mring kira-kira, lali yén Hyang Maha Suksci, amisa séngrat, ngudanéni kang sa(24)ka lir.

jangan sampai seperti orang yang tertimpa kesengsaraan, karena sebelum mengalami, suatu peristiwa berusaha menolak perhitungan, lupa bahwa Tuhan Maha Suci, mengawasi seluruh dunia, memahami setiap makhluk.

/4/ pangrasané ora ana apa-apa, jampeng gagobog tuli, lali yén manungsa, winayangken ing suksma, rahina wengi lumaris, kakethén yutan, péling manah ciri.

perasaannya berkata bahwa itu tidak apa-apa, telinganya tidak mendengar alias tuli, lupa sebagai manusia, yang dijadikan wayang oleh Tuhan, siang malam selalu bergerak, berjumlah ratusan ribu juta, ini adalah tanda pengingat hati.

/5/ kang supaya dén prayitna lelampahan, aja kongsi gegingsir, rumeksa tyas arja, ja kongsi tibéng nistha, tur yén wis manggih bilahi, kang manah muyab, panrimané lir anjing.

agar supaya berhati-hati dalam menjalani hidup, jangan sampai terjebak, jagalah hati supaya selamat, jangan sampai jatuh dalam kenistaan, dan lagi bila sudah tertimpa masalah, hati menjadi tidak tentram, cara menerimanya (terhadap suatu masalah ) seperti anjing.

/6/ lekas lamun ing gagulang tyas narima, mung suka walik-walik, anyupet istiyar, kumingsun ngaku pasrah, iku pasrahé wong baring, narima ala, dadi jembering bumi.

cepat melakukan (sesuatu) agar hati dapat menerima, (namun) hanya suka bolak-balik, menutup usaha, sok mengaku pasrah, itu kepasrahan orang gila, menerima hal buruk, menjadi kotoran dunia.

/7/ basa trima iku sawusé istiyar, istiyar iku katri, dhingin basa lisan, prayitna barang ujar, kapindho anteping ati, kang kaping tiga, barang pratingkah becik.

makna pasrah itu setelah berusaha, berusaha menyangkut tiga hal, yang pertama adalah masalah lisan, waspadalah terhadap ucapan, kedua kemantapan hati, yang ketiga, segala tingkah laku yang baik.

/8/ yén wus kumpul inggih kang tigang prakara, ati terus lan angling, kanyatan pratingkah, amrih harjaning jasat, aja kongsi nemu sisip, yén wus pinasang, mongka nemu bilahi.

apabila ketiga hal itu telah menyatu, hati kemudian ucapan, dinyatakan dengan tindakan, demi keselamatan jasmani,  jangan sampai tertimpa kesalahan, jika hal itu telah dijalani, dan kemudian menghadapi masalah yang mencelakakan.

/9/ lan ning kono enggoné uwong narima, ah ya nira kang uwis, iya kukumolah, adiling panagiyan, ing nguni utang bilahi, angrusak nalar, mila(25)né anauri.

di situlah tempat orang pasrah, pada yang telah diusahakan, itulah hukum Allah, adilnya penagihan, (karena) dahulu berhutang celaka, merusak akal, oleh sebab itu harus mengembalikan.

/10/ utang iku akathah kang karya sebab, wenéh utanging kaki, bapa lawan biyang, sedéné raga dhawak, Alah jumeneng lan adil, yén utang samar, padha samar nauri.

hutang itu banyak sebabnya, sebagian hutang dari kakek, ayah dan ibu, serta diri pribadi, Allah bersifat adil, bila berhutang tidak jelas, mengembalikannya pun dengan tidak jelas juga.

/11/ utang lahir padha lahir saur ira, kocap dalil majani, sakaliring titah, osik kalawan pangucap, tinaraju luwih adil, tan kena ginggang, wong utang anauri.

hutang lahir, maka mengembalikannyapun sama, yaitu lahir juga, hal tersebut terdapat dalam ayat yang terang, seluruh makhluk hidup, tindakannya dan ucapannya, ditimbang dengan sangat adil, tidak boleh meleset, pengembalian hutang seseorang.

/12/ mungkur ing adil olah yén manungsa, panrimané dén becik, iku wajib/ing/ sarat, (ing)kang sampun kaliwat, sarating wong /nga/urip (iki), manungsa salah, manungsa trimané kalik.

manusia itu membelakangi keadilan Allah, (maka) baik-baiklah dalam menerima, itu adalah syarat wajib, yang telah lewat, syarat dalam kehidupan manusia, adalah bahwa manusia itu (tempat) salah, manusia menerimanya dari Sang Pencipta.

/13/ gaib lahir winor (lan) kang wus dhumawah, iku trimané ngeblis, dhemen anéng nraka, tan jambak ing sasoma, kajungkel kawalik-walik, akulemprakan, satemah murang-muring.

bentuk gaib dan lahir dicampur, dan telah jatuh (dari surga), itu diterima iblis, yang senang berada di neraka, tidak umum bagi manusia yang lain, yang jatuh bergulingan, terkapar, akhirnya marah-marah.

/14/ kekes ngenes ing ngrusula akukumbah, wong amaoni adil, nacat kodratolah, saya sinungan lanat, wuwuh sesauring adil, pagéné datan, ngawruhi nalar becik.

takut menderita tidak menerima hukum Allah, seseorang tidak mempercayai keadilan, mencela kodrat dari Allah, semakin diberi hukuman, balasan pengadilannya semakin bertambah, namun mengapa tidak, memahami akal yang baik?.

/15/ cecuwreré nora ngrungokaken warah, selewéngan lir genjik, tuman kaliwatan, polah wong berbudiman, abiyas tur isin-isin, cicip lop mamah, nora diténi mingsil.

walau diuraikan tidak mendengarkan ajaran, seperti anak babi hutan yang mondarmandir, sangat ketagihan, tindakannya seolah-olah orang budiman, raut wajahnya takut dan agak malu, mata melotot, tidak memperhatikan nasihat yang tersirat.

/16/ jeroané wus kebak akaling sétan, walet petenging ati, sayekti Hyang Suksma, asung lanat mring sira, dadi wong dén piranténing, nora ru(26)mongsa, kinarya insan kamil.

dalam benaknya penuh akal setan, hati gelap seperti mengandung endapan lumpur, sungguh Tuhan,  memberi laknat padamu, menjadi orang yang telah diberi perlengkapan, namun tidak merasa, sebagai manusia sempurna.

/17/ loat ira manungsa yékti sampurna, sapraboting urip, sampun pinaringan, tan kinon kadya kéwan, yén wong cilaka ing bumi, jembering kéwan, pan misih jember jalmi.

ciri khasmu sebagai manusia yang sungguh sempurna, adalah adanya seluruh perlengkapan hidup, sudah diberikan, tidak disuruh berbuat seperti hewan, jika orang celaka di bumi, seperti kotoran hewan, tetapi masih kotor manusia.

/18/ krerantené jaga mung isin musawarat, tegesé wong urip, hya pegat musawaratan, tetakon tetironan, endi kang amrih basuki, harjaning jasad, cecawisé si widi.

sebab selalu terjaga adalah hanya karena malu bermusyawarah, artinya orang hidup, jangan berhenti bermusyawarah, bertanya, meneladani, mana yang membuat selamat, kesejahteraan badan, yang telah dipersiapkan Tuhan.

/19/ Allah iku ngandika datan palesan, urip tan ing nguripi, ningali tan tingal, miyarsa tanpa karna, akuat tanpa pakardi, iku ran ira, nyenyandhang sihing widi.

Allah bersabda tanpa mulut, hidup tidak dihidupi, melihat tanpa mata, mendengar tanpa telinga, kuat tanpa menjalankan, itulah sebutanmu, yang mendapat kasih sayang Tuhan.

/20/ nora wenang sumengka pangawak braja, munajad lawan gusti, kang amaha mulya, tuhu tanpa lawanan, béda lawan para nabi, saliring titah, naming nyandhang ing sih.

tidak boleh merasa sangat berani, mohonlah kepada Tuhan, Yang Maha Mulia, yang sungguh tiada bandingnya, berbeda dengan para nabi, seluruh makhluk, hanya mendapat kasih sayang.

/21/ nora susah ambicara éndah-éndah, lawan ing pangreti, aliwat amriya, kaslametaning raga, sangkanan sing berbudi, manteping tindak, tanduk penggawé becik.

tidak usah berbicara yang serba indah, dan masalah pengertian yang baik, namun carilah, keselamatan jasmani, dari orang yang budi pekertinya baik, tindakannya mantap, tidak urung berbuat kebaikan.

/22/ wus pinesthi sinung mulya déning suksma, sinung pituduh luwih, réhning sipat samar, Allah kang murbéng alam, pasthi amawi sisilih, sangking manungsa, jalaran ing nugrahaning sih.

sudah dipastikan diberkan kemuliaan oleh Tuhan, diberi petunjuk lebih, karena bersifat gaib, Allah yang menguasai dunia, pasti dengan cara, melalui manusia lain, sebagai perantara diberikannya anugrah kasih sayang.

/23/ nora nana paréntah kinén manyunyang, mring sesamining urip, kawulaning suksma, endi kang ahli (27) mulya, ahli tapa ahli suci, ahli (ing) nalar, ahli krekating dalil.

tidak ada perintah untuk berbuat kurang ajar, terhadap sesama hidup, kawula Tuhan, siapa pun yang ahli kemuliaan,  ahli bertapa, ahli kesucian, ahli nalar, ahli ayat yang kuat.

/24/ ahli pekih myang ahli marna kukumah, wajib pininténg kang sih, aja mumungsuhan, lawan manungsa limpat, satemah amilalati, wus sa dilalah, lahir ing kodrat gaib.

ahli fiqih, atau hukum, wajib dimintai kasih sayangnya, jangan bermusuhan, dengan manusia cerdas tersebut, sebab dapat menimbulkan pengaruh buruk, sudah menjadi kehendak Allah, bahwa lahirnya kodrat gaib.

/25/ wus sinrahken (maring) manungsa kang kinarhyan, endi lir ing pinilih, kocap yén manungsa, pujul sangking sasama, pratondha lamun angsal sih, pangkaté ana, kocap ing dalil kadis.

telah diserahkan kepada manusia yang dianugerahi keselamatan, sebagai orang yang dipilih, dikatakan bahwa manusia, yang melebihi sesama, pertanda telah mendapat kasih sayang, sehingga memiliki tugas, disebutkan dalam hadis.

/26 / kaluwiyaning hyang kang anéng manungsa, mujijat mungguh nabi, kramat waliolah, mukmin ing rat maunah, istijrat mungguh kumpeni, ingkang sinungan, dudu wong cupet budi.

kelebihan Tuhan yang diberikan kepada manusia, disebut mukjizat bagi nabi, keramat bagi waliyullah, maunah bagi mukmin di dunia, istijrat bagi kompeni, yang diberi anugerah itu, bukan orang yang kurang berbudi.

/27/  bongsa nabi ratu gegenthining suksma, wali para kakasih, mukmin kang santosa, kapir muar agama, pradéné yén mantep ati, sinung istijrat, luwih sangking sesami..

golongan nabi dan raja merupakan wakil Tuhan, wali merupakan kekasih, mukmin adalah orang yang kuat, kafir adalah pengingkar agama, walaupun demikian apabila berhati mantap, dianugerahi istijrat, melebihi sesamanya.

28/ mila lamun manungsa sru pangudinya, amesthi sinung luwih, ing ngalah tangala, pramila ya pepéka, gumanpang mring wong angsal sih, datan wun sira, kena dhendhaning widi.

oleh sebab itu apabila manusia berusaha dengan keras, pasti deberi kelebihan, oleh Allah taala, maka dari itu jangan ceroboh, menyepelekan orang yang mendapat kasih sayang, tidak urung kamu, mendapat hukuman Tuhan.

/29/ malih ana pandunga luwih istijab, basa istijab mandi, ampuh pandungannya, kang dhingin babu bapa, leluwur kelangkung mandi, kaping kalihnya, pandungané wong sirik.

ada lagi permohonan yang sangat istijab, kata istijab berarti terkabulkan, yang ampuh permohonannya adalah, pertama, ibu bapak, (doa) orang tua sangat mudah terkabul, yang kedua, permohonan orang yang dendam.

/30/ labetira kang kenan panganiaya, ping tiga(28)nira malih, pandunganing arwah, kubur marang wong gesang, pramila tan kena lali, mingsil prelambang, toma pepeteng ati.

yang disebabkan menderita penganiayaan, lagi yang ketiga, permohonan arwah, kubur terhadap orang yang masih hidup, oleh sebab itu tidak boleh dilupakan, simbol nasihat,  yang tersirat sebagai obat bagi hati.

/31/ karantené wenang ing ngaranan tomba, sagung ilmuning widhi, kang gumlar ing donya, jer pepeteng ing driya, sayekti iku sesakit, angrusak akal, temané rontang-ranting.

alasan dapat disebut obat karena, semua ilmu Tuhan, yang terhampar di dunia, sebenarnya kegelapan hati, merupakan penyakit, merusak akal, yang menyebabkan tercabik-cabik.

/32/ kang ran iman éling marang ing pangéran, éling sarira dhiri, éling ing pratingkah, éling harja myang rusak, éling iku dudu lali, sarat ginulang, ngéstoaken réh becik.

yang disebut menimbang kesadaran kepada Tuhan, adalah sadar akan diri pribadi, sadar atas tingkah laku, sadar keselamatan dan kerusakan, sadar itu tidak lupa, syarat agar terpelihara, adalah mentaati perintah kebaikan.

/33/ basa ngelmu iku nalar kang prayoga, iman istuning ati, kocap ing dalil nas, sarupané ngagesang, nora kena tuman lali, tan kena ngambah, mamang mring nalar becik.

maksud ilmu adalah nalar yang baik, beriman dengan sungguh-sungguh dalam hati, tertulis dalam ayat, seluruh makhluk hidup, tidak boleh membiasakan lupa, tidak boleh berdiri, dengan ragu pada nalar yang baik.

/34/ ngran dalil nas iku andikaning Allah, rampung tur wus pinesthi, nora kena ginggang, pramila gunging gesang, kudu milih nalar becik, ngésto/a/ken ajar, aja maido dalil.

yang disebut ayat adalah sabda Allah, selesai dan lagi telah pasti, tidak bisa meleset, oleh sebab itu seluruh manusia, harus memilih nalar yang baik, melaksanakan ajaran, jangan menolak ayat Al Quran.

/35/ lawan aja maido kadis myang ijmak, tuwin prelambang mingsil, yekti nora kena, nganggo kinarya, gelem nora ing nglakoni, yén gelem mara, lakonana dén aglis.

serta jangan menolak hadis dan pendapat para ahli agama, serta nasihat yang disimbolkan, sungguh tidak boleh, apa dengan syarat apa pun, mau tidak menjalaninya, jika mau, datanglah, laksanakan dengan segera.

/36/ lamun nora mesthi tumekéng pejah, dudu umating widi, golék Allah liyan, tan kena ngam(29)bah liyan, bawah angin atas angin, samodraning rat, tan liya dén lindungi.

bila tidak pasti sampai mati, bukan sebagai umat Tuhan, mencari Allah yang lain, namun tidak bisa menemukan yang lain, sebab di bawah angin, di atas angin, di samodra raya, tidak lain dilindungi Allah.

/37/ iku si wong nékat watu kaya, cilaka cicik anjing, nadyan kang babathang, tan kena ngambah lemah, jer kagungané /ing/ Hyang Widi, manungsa muyab, dedondros tai yoli.

sétan orang tersebut keras seperti batu, setan, celaka seperti anjing kelaparan, walaupun telah menjadi bangkai, namun tidak boleh menyentuh tanah, jelas (manusia) berasal dari Tuhan, manusia yang tidak tentram, akan gelisah seperti dipepenuhi kotoran.

/38/ iku wong / kang/ lumuh marang penggawé mulya, karem panggawé éblis, yén sampun kadriya, sagung kang binicara, ing serat prelambang mingsil, sagunging gesang,tan kena ngaku tan wrin.

itu adalah orang yang enggan terhadap buatan mulia, suka pada perbuatan iblis, bila telah merasakan, seluruh yang dibicarakan, dalam tulisan yang mengandung ajaran nasihat, semua yang hidup, tidak boleh mengaku tidak tahu.



/39/ nora kena tumindak lan wuta mamak, nadyan wong gedhé cilik, éstri miwah lanang, sagung manungsa gesang, wit ingkang samya angsal sih, kinén waspada, ing Hyang kang murbéng bumi.

tidak boleh bertindak dengan mata buta, walaupun seorang pembesar atau orang kecil, perempuan atau laki-laki, seluruh manusia yang hidup, mulai dari orang-orang yang mendapat kasih sayang, diperintahkan untuk waspada, oleh Tuhan Yang Maha menguasai dunia.

/40/ kocap sidik amanat tablég ing aran, wajib tigang prakawis, pikukuhing iman, tiga malih ing ngucap, kianat kitmad lan gidib, pecating iman, mumurung sihing widi.

dikatakan sidik, amanat, tablig, merupakan tiga hal wajib, untuk memperkokoh iman, tiga hal lagi yang disebut- sebut, yaitu kianat, kitmat dan hidup, merupakan hal yang menghancurkan iman, yang membuat kasih sayang Tuhan tidak jadi datang.

/41/ kang ran sidik temen pamicara panggah, bener pratingkah becik, anras marikena, amanat tyas precaya, amantep tur wani mati, datan wasuwas, birating tyas tan aji.

yang disebut sidik adalah bersungguh-sungguh dalam pembicaraan, tingkah laku benar dan baik, sangat memikat hati, amanat berarti hati dapat dipercaya, mantap, dan lagi berani mati, tidak was-was, kehancuran hati tidak berguna.

/42/ kang ran tablék ing ngetokaken nalar, tan gatéken ngréh luwih, sengkut kandel manah, iku ugering gesang, nora kena minyak-minyik, wong ngulah nalar, tiga praboting budi.

yang disebut tablig adalah memperdayakan akal, tidak mencari hasil lebih, bersemangat dengan hati mantap, itulah pegangan hidup, tidak boleh ragu-ragu, seseorang mengolah akal, dengan menggunakan ketiga hal tersebut.

/43/ (30) malih ingkang dadya praboting drubegsa, jajember sétan gembring, kang aran kianat, jahil pengarah muyab, ora urup sasik anjing, jumbleg ing manah, bahyaning tyas gumriwis.

lagi, yang menjadi alat makhluk halus penunggu hutan, setan gila kotor, yaitu yang disebut kianat, jahil membuat tidak tentram, si anjing tidak menurut aturan, berdiam dalam hati, bahaya ada di dalam hati.

/44/ kang ran kitman kang umpetan kasat mripat, semata-mata lali, lali mudar bekmal, ngalalken tanpa ekral, andimre lir babi gudhig, asalingkuhan, jer w(e)ruh ngréh tan yuti.

yang disebut kitman adalah yang tersembunyi, tidak terlihat oleh mata, gelap mata atau lupa, lupa menerangkan yang gelap, menghalalkan sesuatu tanpa disertai keterangan, tidak menuruti ajaran seperti babi korengan, tidak jujur, walaupun tahu bahwa tujuannya tidak pantas.

/45/ kang ran gidib goroh sabarang ujar, jajeréh anegingsir, ucapé kaparat, tan kena ing ugeman, béda lambé lan ing ati, sesétan alas,misih ala wong gidib.

yang disebut kidip adalah semua ucapannya bohong, ucapan yang tidak patut, kata-kata kotor, tidak mampu ditahan, berbeda antara yang diucapkan di bibir dengan di hati, setan yang paling jelek pun, masih jelek orang gidib.

/46/ éwah-éwuh akarya bubrah ing tindak, gegedheg soring najis, wong ngrusak dasépak, yékti tan kena ngambah, sasuker tigang prakawis, satruning Allah, kianat kitmad gidib.

hati yang kacau mengakibatkan tindakan juga kacau, itu adalah kotoran yang lebih kotor dari najis, demikian sepak terjang seorang pengacau, sungguh tidak boleh dijadikan teman, ada tiga kotoran, yang menjadi musuh Allah, yaitu, kianat, kitmad, dan kidib.

/47/ béda kang ran sidik (kalawan) amanat/ya/,tablék praboting budi, budya trus lan suksma, iku pantes linakyan, nora tampik wong ngaurip, tan kena ginggang, sidik amanat tablék.

berbeda dengan yang disebut sidik dan amanah, tabliq Itu adalah peralatan budi pekerti, budi pekerti yang lurus menunjuk kepada Tuhan, itu harus dilaksanakan, tidak boleh ditinggalkan orang dalam kehidupannya, sedikit pun tidak boleh dilupakan, sidik, amanat, dan tablig.

/48/ basukiné iklas (kang) (sa)pangkat-pangkat,malah wuwuh nugra/ha/n sih, sing asih ing raga, raga ingkang (a) karya, tan lyan Hyang Sukanalahi, pujining titah, kunjuk mring ngaras kur (31)si.

satu per satu keikhlasan membawa keselamatan, selain itu tambah diberi kasih sayang, barang siapa mengasihi raga, raga itu ciptaannya, tidak lain Tuhan Allah, puji-pujian makhluk, dipersembahkan ke arah arasy kursi.

/49/ tan antara saekal katuring suksma, sakecap gya tinulis, déné kalamolah, suwé gebyaring kilat, (nadyan) krenteging ati sir, padha sakala, lawan tétésing tulis.

tidak lama kemudian dihaturkan kepada Tuhan, satu ucapan segera ditulis, dengan kalamullah, selama satu kilatan halilintar, meskipun keinginan ada di dalam hati, pada seketika itu juga, merasa cocok dan ditulis.

/50/ kang ran kalam iku ngandikaningAllah,basa kalam kakalih, kang dhingin muktada, kapindho kalam mombram, muktada (ing)kang piningit, mombram kawedar, labet pujining dasih.

yang disebut kalam adalah sabda Tuhan, jenis kalam ada dua, pertama kalam muktada, kedua kalam mombram, muktada berarti tersembunyi, mombram, yaitu yang diterangkan, karena puji-pujian dari yang dikasihi.

/51/ krenteg yona tinulis kalam muktada, puji pratingkah lathi, tinulis ing mombram, pesthi tan kena ginggang, nora kena wedi-wedi, datan kena was, manungsa amrih luwih.

keinginan yang ada di dalam hati bila ditulis termasuk dalam kalam muktada, puji-pujian yang dilafalkan bibir, ditulis dalam kalam mombram, pasti, tidak boleh ragu-ragu, tidak boleh takut-takut, tidak boleh khawatir, manusia itu mencari kelebihan.

/52/ luwih iku among ngulihken titipan, rumongsa yén sinilih,nenggih kang dat sipat, miwah kang asma apngal, dat sipat ana kang warni, kang asma aran asma, kang apngal polahi.

lebih itu berarti hanya mengembalikan titipan, (manusia harus) merasa dipinjami, yaitu dzat, sifat, juga yang disebut asma afal, dzat dan sifat ada bentuknya, berarti sebutan, af”al berarti tingkah laku.

link terkait ; http://alangalangkumitir.wordpress.com/category/serat-wulang-dalem-paku-buana-ii/

No comments:

Post a Comment